کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان لە نێوان پێکەوەژیان و پێکداداندا

چـۆمان گـلـی

نزیکەی سەدەیەکە کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان لەگەڵ ئەوەی كە لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە شاری پێکەوەژیان و فرەڕەنگی بووە، بەڵام لە ڕووی سیاسییەوە بەردەوام لە كێشە و ناكۆكیی سیاسی ژیاوە و هۆكارێكی سەرەكیی نەگەیشتن بە چارەسەر و شكستی گفتوگۆ و دانوستانەكانی بزووتنەوەی سیاسیی كوردستانی و حكومەتە یەكە لەدوای یەكەكانی عێراق بووە. بە درێژایی دەیەكانی ڕابردوو، كورد بە هۆكاری مێژووی و دیمۆگرافییەوە جەختی لە كوردستانیبوونی كەركووك كردووە و لە بەرامبەردا عەرەب و توركمان بە هۆكارە زیاتر سیاسییەكانەوە؛ بانگەشەی كوردەكانیان ڕەت كردووەتەوە. ئەم ناكۆكییانە و نەگەیشتن بە ڕێككەوتنێكی یەكجارەكی سەبارەت بە چارەنووسی ئیدارەدانی ئەم شارە، دواجار گەیشتە ئەو ڕادەیەی كە لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەعسەوە بیر لە گۆڕینی یەكجاریی دیمۆگرافیای ئەم شارە وەك چارەسەرێك بۆ شوناسی عەرەبیكردنی ئەم شارە و دەوروبەری كرا.

سەرەڕای ئەوەی كە هەوڵدان بۆ بەعەرەبكردنی ئەم شارە لەپێش هاتنە سەر دەسەڵاتی بەعسییەكان دەستی پێ كردبوو، بەڵام زۆرترین ھەوڵەكان لەم پێناوەدا لە چوارچێوەی هەنگاوەكانی “تعریب و ترحیل” چوونە بواری جێبەجێكردنەوە و ھەوڵ درا کەرکووک و ئەم ناوچانە لە فرەڕەنگییەکەی کاڵ بکرێتەوە و یەک پێکھاتە بکرێتە باڵادەست و پێکھاتەکانی دیکە لاواز و ژێردەستە بکرێن، قوربانیی یەکەمی سەردەمی دەسەڵاتداریەتیی بەعسیش کوردەکان بوون و لەدوای ئەوانیش تورکمانەکان، بەتایبەت تورکمانە شیعەکان.

لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، کەرکووک و ئەم ناوچانە گۆڕانکاریی گەورەیان بەسەردا ھاتەوە، چونکە ھەوڵەکانی ئاساییکردنەوەی دۆخی ئەم ناوچانە دەستیان پێ کرد، ئەمەش کارێکی ئاڵۆز، فرەڕەھەند و قورس بوو، چونکە دەستکاریکردن و گۆڕینی ئەوە بوو کە بەعسییەکان دەیان ساڵ کاریان بۆ کرد. سەرەڕای باڵادەستیی كورد لەم شارە، بەڵام بە كۆمەڵێك هۆكاری جیاواز نەتوانرا لە چوارچێوەی مادەی 140ی دەستووری عێراقی؛ كێشەی ئەم ناوچانە چارەسەر بكرێت.

دوای ئەوەی لەپاش ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ ھێزە عێراقییەکان دەستیان بەسەر کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکاندا گرت، ڕەوشێکی نوێ ھاتە کایەوە، عەرەبە ھاوردەکان توانییان بگەڕێنەوە و بەمەش جارێکی دیکە کێشەکان لەنێوان پێکھاتە ڕەسەن و هاوردەكراوەكان سەریان ھەڵدایەوە، بەتایبەت لەسەر کێشەی زەویوزار، کوردەکانیش ئیدارەی کەرکووک و حکومەتی عێراق بەوە تۆمەتبار دەکەن کە دەیانەوێت کەرکووک بگەڕێننەوە پێش ساڵی ٢٠٠٣. لە ئێستادا کورد دەسەڵاتی سیاسی، سەربازی و ئیداریی ناوچەکەی لەدەست داوە، بۆیە پێکھاتەی کورد خۆیان بەبێ پشتوپەنا دەزانن و بەرپرسانی کوردیش ھۆشداری لە مەترسیی دۆخی کەرکووک و ئەم ناوچانە دەدەن کە کورد لەژێر ھەڕەشەدایە، بەڵام عەرەب و تورکمان دۆخەکە بە ئاسایی ناو دەبەن و پێیان وایە ھیچ مەترسییەک لەئارادا نییە.

سەرەڕای ئەوەی ھەوڵ زۆرە بۆ تێکدانی دۆخی ئەم ناوچانە و ئاڵۆزکردنی دۆخەکە، بەڵام ھەوڵیش ھەیە بۆ ئاساییکردنەوەی دۆخەکە و تەنانەت ئەمەریکا، ھاوپەیمانان و نەتەوە یەکگرتووەکانیش لە ھەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی دۆخەکە و لێکنزیککردنەوەی پێکھاتەکانی شارەکە.

١٤ـی ٦ـی ٢٠٢٣