مێژووی هاوڕگەزبازی لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی

: مێژووی هاوڕەگەزبازی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی

پێشەکی

ئیمپراتۆریەتی عوسمانی مێژوویەکی ئاڵۆزی هەبووە لەگەڵ نێربازی و هاوڕەگەزبازی. لەگەڵ ئەوەی کە بە فەرمی قەدەغە کرابوو، بەڵام لە پراکتیکدا بە شێوەیەکی بەرفراوان بڵاو بووبووەوە، بەتایبەتی لە ناو سوپا و دەرباری سوڵتاندا. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵ دەدات وێنەیەکی گشتگیر و وردی ئەم دیاردەیە لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا پێشکەش بکات.

یاسا و سیاسەت

لە ساڵی ١٨٥٨ز، لە سەردەمی سوڵتان عەبدولمەجید و لە چوارچێوەی چاکسازییەکانی تەنزیمات، سزاکانی دژ بە هاوڕەگەزبازی و نێربازی هەڵوەشێنرانەوە.

ئیتر لێرەوە بە فەرمی نێربازی ئاسایی کرابوویەوە بەڵام زۆر پێش ئەم کاتە نێربازی هەر هەبووە و ئاساییی بووە..

پێش ساڵی ١٨٥٨، یاساکانی شەریعەت بەکاردەهێنران بۆ سزادانی نێربازی. سزاکان جیاوازبوون لە لێدان و زیندانیکردنەوە دەستی پێدەکرد تاکوو سزای مەرگ، لە حاڵەتی دووبارەبوونەوەدا.

بەڵام ئەمە تەنیا لەسەر کاغەز هەبوو زۆر بەکەمی جێبەجێ ئەکرا..

نێربازی لە سوپادا

سەربازەکانی عوسمانی بە ئاشکرا و بە شێوەیەکی بەرفراوان نێرباز بوون. ئەمە بە تایبەتی لە ناو ئەو سەربازانەدا باو بوو کە ماوەیەکی درێژ لە ناوچە داگیرکراوەکاندا دەمانەوە. دیاردەی "کۆچەک" (Köçek) سەری هەڵدا، کە بریتی بوو لە کڕینی کوڕی گەنج بۆ خزمەتکردن لە سەربازگەکان، مەبەست لە خزمەت ئەوەیە وەک ژن و هاوسەری سەربازەکان بوون بۆ مەبەستی سێکسی بەکاردەهێنران.

لە ساڵی ١٩٠٨، نێربازی لە ناو سەربازەکاندا ئەوەندە باو بوو کە وەک شتێکی ئاسایی سەیر دەکرا، بەتایبەتی بۆ ئەو سەربازانەی کە هاوسەریان نەبوو.

دیاردەی "کۆچەک" تەنها لە سەربازگەکاندا نەبوو، بەڵکو لە شانۆ و ئاهەنگەکانیشدا ڕۆڵیان هەبوو. ئەم کوڕە گەنجانە جلی ژنانەیان لەبەر دەکرد و سەمایان دەکرد، کە زۆرجار سروشتێکی سێکسی هەبوو. لە سەردەمی سوڵتان سەلیمی سێیەم (١٧٨٩-١٨٠٧)، هەوڵێک هەبوو بۆ قەدەغەکردنی "کۆچەک"، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو لەبەر بەرزی ڕێژە و ڕەگداکوتانی ئەم دیاردەیە.

مێژوونووس لەسلی پیرس لە کتێبی "The Imperial Harem" باس لەوە دەکات: "لە سەربازگەکاندا، بەتایبەتی لە ناو یەنیچەرییەکاندا، پەیوەندی نێربازی ئەوەندە باو بوو کە بووبووە بەشێک لە کولتووری سەربازی. زۆرجار سەربازە بەتەمەنترەکان 'کوڕێکی گەنج'یان هەبوو کە پێی دەگوترا 'ئۆغلان'. ئەم پەیوەندییە تەنها سێکسی نەبوو، بەڵکو جۆرێک لە پەیوەندی مامۆستا و قوتابی بوو. لە ساڵی ١٥٩٠دا، لە یەکێک لە سەربازگەکانی ئەدرنە، لە کۆی ٣٠٠٠ سەرباز، نزیکەی ٨٠٠ کەسیان بە فەرمی 'ئۆغلان'یان هەبوو." واتە مەگەر بەفەرمی نێربازبوون. ئەمە سەرەڕای ئەو سزایانەی کە دانرابوون. لەمە بۆمان دەرئەکەوێت سزادانی نێربازان تەنیا یاسایەکی سەر کاغەز بووە. 

لە کۆمەڵگا و کولتووردا

هەندێک ڕێبازی سۆفیگەری، وەک تەریقەتی بەکتاشی، نێربازییان وەک بەشێک لە ڕێوڕەسمە ڕۆحییەکان حەڵاڵ کرد. ئەوان پاساویان بۆ نێربازی دەهێنایەوە و دەیانگوت ڕێگایەکە بۆ گەیشتن بە پلەی بەرزی ڕۆحی و وەرگرتنی یارمەتی ڕۆحی لە ئاسمانەوە.

لە ئەدەبیاتی عوسمانیدا، چەندین شاعیر هەبوون کە بە ئاشکرا باسی خۆشەویستی نێوان دوو پیاویان کردووە. بۆ نموونە، شاعیری ناسراو نەدیم (١٦٨١-١٧٣٠) لە شیعرەکانیدا وەسفی جوانی کوڕانی گەنجی کردووە.

مێژوونووسی فەڕەنسی نیکۆلاس دی نیکۆلای، کە لە ساڵی ١٥٥١دا سەردانی ئیستەنبوڵی کردووە، لە کتێبەکەیدا "Les quatre premiers livres des navigations et pérégrinations orientales" دەنووسێت: "لە ناو خەڵکی ئاساییدا، بەتایبەتی لە شارە گەورەکاندا، نێربازی شتێکی باو بوو. لە بازاڕەکاندا، شوێنی تایبەت هەبوون کە پیاوان دەیانتوانی بە ئاشکرا کوڕی گەنج بکڕن یان بە کرێ بگرن بۆ خۆشی سێکسی. ئەم دیاردەیە ئەوەندە بڵاو بوو کە خەڵک بە ئاشکرا باسیان لێوە دەکرد، وەک چۆن باسی کڕینی هەر کاڵایەکی تر دەکەن."

دەرباری سوڵتان

نێربازی لە دەرباری سوڵتانیشدا بڵاو بوو. بۆ نموونە، مێژوونووس ئەحمەد عەبدولڕەحیم موستەفا لە کتێبی "أصول التاريخ العثماني" باس لە نێربازی سوڵتان بایەزیدی یەکەم دەکات و دەڵێت:

"سوڵتان بایەزید قێزەونترین عادەتی مومارەسە دەکرد، ئەویش زینا کردن لەگەڵ غولامەکان (کە لەگەڵیاندا وەزیرەکەش). جاندارلی عەلی پاشا مەراسیمی حەفلەی غولامەکانی ئامادە دەکرد بۆ مومارەسەی جینسی، وە لە هەموو حەفلەیەکدا هەر وەزیرێک و چەند غولامێک هەبوون."

سوڵتان مورادی سێیەم (١٥٧٤-١٥٩٥) بە نێربازی ناسرابوو. گوتراوە کە پەیوەندی لەگەڵ چەندین کوڕی گەنجی دەرباردا هەبووە. لە سەردەمی سوڵتان ئیبراهیمی یەکەم (١٦٤٠-١٦٤٨)، کە بە "ئیبراهیمی شێت" ناسرابوو، نێربازی لە دەرباردا گەیشتە لووتکە. گوتراوە کە سوڵتان فەرمانی دابوو هەموو ژنە جوانەکانی ئیستەنبوڵ بکوژرێن، چونکە پێی وابوو کە پیاوان زیاتر سەرنجیان ڕادەکێشن.

گەشتیاری ئیتاڵی پیترۆ دیلا ڤالە، کە لە ساڵی ١٦١٤دا سەردانی ئیستەنبوڵی کردووە، لە یاداشتەکانیدا دەنووسێت: "لە دەرباری سوڵتاندا، جوانی کوڕان زیاتر لە جوانی کچان بایەخی پێدەدرا. زۆرجار سوڵتان و وەزیرەکان کێبڕکێیان دەکرد لەسەر ئەوەی کێ جوانترین کوڕی لایە. لە میوانداریی فەرمیدا، ئەم کوڕانە وەک نیشانەی شانازی و دەوڵەمەندی پیشان دەدران."

حەمامە گشتییەکان و نێربازی

لە حەمامە گشتییەکاندا، کە شوێنێکی گرنگی کۆمەڵایەتی بوون، زۆرجار پەیوەندی نێربازی دروست دەبوو. لە کتێبی "حمامات إسطنبول العثمانية" نووسینی مێژوونووس مەحموود عەلی عەتیە، باس لەوە دەکات:

"حەمامەکان شوێنێکی تایبەت بوون بۆ نێربازی. لەوێدا، پیاوان بە ڕووتی یان نیمچە ڕووتی دەبینران، کە ئەمە هۆکارێک بوو بۆ وروژاندنی هەستی سێکسی. زۆرجار، پیاوانی بەتەمەنتر هەوڵیان دەدا پەیوەندی لەگەڵ گەنجە جوانەکان دروست بکەن. ئەم پەیوەندییانە لە هەندێک حاڵەتدا بە ڕەزامەندی هەردوولا بوو، بەڵام لە حاڵەتی تردا دەستدرێژی و زۆرەملێ تێدا بوو."

هەروەها، گەشتیاری تورکی ئەولیا چەلەبی لە سەدەی حەڤدەهەمدا لە کتێبی "سیاحەتنامە"دا باسی حەمامەکانی ئیستەنبوڵ دەکات و دەڵێت:

"لە هەندێک حەمامدا، ژوورێکی تایبەت هەبوو کە پێی دەگوترا 'خەڵوەت'. لەم ژوورەدا، پیاوان دەیانتوانی بە تەنیا یان دوو بە دوو بچنە ژوورەوە. زۆرجار ئەم ژوورانە بۆ کاری نێربازی بەکاردەهێنران."

نێربازی لە ژیانی ڕۆژانە

مێژوونووس ئیبراهیم پەچەوی لە کتێبی "تاریخ-ی پەچەوی"دا باسێکی سەرنجڕاکێش دەکات:

"لە قاوەخانەکانی ئیستەنبوڵدا، بەتایبەتی لەو ناوچانەی کە نزیک بەندەرەکان بوون، شوێنی تایبەت هەبوون بۆ پەیوەندی نێربازی. لە ساڵی ١٦٢٠دا، لە گەڕەکی گەلەتە، لە کۆی ٥٥ قاوەخانە، ٢٠ دانەیان بە ئاشکرا خزمەتگوزاری نێربازییان پێشکەش دەکرد. لەم قاوەخانانەدا، کوڕانی گەنج و جوان خزمەتیان دەکرد و زۆرجار لەگەڵ موشتەرییەکان پەیوەندی سێکسیان دروست دەکرد."

نێربازی لە ناو پیشەوەراندا

گەشتیاری فەڕەنسی ژان-باپتیست تاڤێرنیێ لە کتێبی "گەشتەکانی تاڤێرنیێ"دا (١٦٧٦) دەنووسێت:

"لە بازاڕەکانی ئیستەنبوڵ و ئەدرنە، زۆرجار دەبینرا کە پیشەوەران کوڕی گەنجیان لەلای خۆیان ڕادەگرت وەک شاگرد. ئەم کوڕانە نەک تەنها فێری پیشەکە دەبوون، بەڵکو زۆرجار پەیوەندی سێکسیشیان لەگەڵ مامۆستاکانیان هەبوو. ئەمە وەک نەریتێک وابوو و کەس بە سەیری نەدەزانی."

نێربازی لە ناو دەروێشەکاندا

مێژوونووس ئەحمەد ڕەفیق لە کتێبی "تاریخ-ی عمومی"دا باس لە نێربازی لە ناو دەروێشەکاندا دەکات:

"لە تەکیەی مەولەوییەکان لە ئیستەنبوڵ، لە ساڵی ١٦٥٠دا، سکاڵایەک بەرز کرایەوە دژی شێخی تەکیەکە. لەم سکاڵایەدا هاتبوو کە شێخەکە پەیوەندی سێکسی لەگەڵ دەروێشە گەنجەکاندا هەبووە. کاتێک لێکۆڵینەوە کرا، دەرکەوت کە ئەمە تەنها تایبەت بەو شێخە نەبووە، بەڵکو لە زۆربەی تەکیەکاندا ئەم دیاردەیە هەبووە."

نێربازی لە ناو کەمینە ئایینییەکاندا

مێژوونووسی یۆنانی دیمیتریۆس کانتەمیر لە کتێبی "مێژووی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی" (١٧١٤-١٧١٦) دەنووسێت:

"لە گەڕەکی فەنەر لە ئیستەنبوڵ، کە زۆرینەی دانیشتووانی یۆنانی بوون، نێربازی بە شێوەیەکی بەرچاو بڵاو بووبووەوە. لە ساڵی ١٧٠٠دا، پاتریارکی ئۆرتۆدۆکس ناچار بوو بەیاننامەیەک دەربکات و داوا لە خەڵک بکات کە واز لەم 'گوناهە' بهێنن. بەڵام ئەم هەوڵە کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبوو و نێربازی هەر بەردەوام بوو."

نێربازی لە ناو کۆیلەکاندا

مێژوونووس ئیحسان ئۆکتای سارال لە کتێبی "الحیاة الاجتماعیة في الدولة العثمانیة" باس لەوە دەکات:

"لە بازاڕی کۆیلەفرۆشی ئیستەنبوڵ، نرخی کوڕە گەنج و جوانەکان زۆر بەرزتر بوو لە کچەکان. لە ساڵی ١٦٨٠دا، نرخی کوڕێکی جوانی ١٦ ساڵان دەگەیشتە ١٠٠٠ ئاقچە، لە کاتێکدا نرخی کچێکی هاوتەمەن تەنها ٦٠٠ ئاقچە بوو. ئەمەش بەهۆی ئەوە بوو کە زۆربەی کڕیارەکان کوڕیان بۆ مەبەستی سێکسی دەویست."

کاریگەری لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان

نێربازی تەنانەت کاریگەری لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیش هەبوو. لە ساڵی ١٨٠٧، لە کاتی دانوستانەکانی نێوان عوسمانی و بەریتانیا، نوێنەری بەریتانیا ڕاپۆرتێکی نارد بۆ حکومەتەکەی کە تیایدا باسی لە بڵاوبوونەوەی نێربازی لە ناو کاربەدەستانی عوسمانیدا کردبوو، کە ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر وتووێژەکان دروست کردبوو.

ئەدەبیات و هونەر

نێربازی و هاوڕەگەزبازی لە ئەدەبیات و هونەری عوسمانیدا ڕەنگدانەوەیەکی بەرچاوی هەبوو. شاعیری ناسراو باقی (١٥٢٦-١٦٠٠) لە یەکێک لە غەزەلەکانیدا زۆر بە ڕوونی باسی نێربازی ئەکات

ئەم جۆرە شیعرانە کە بە ئاشکرا باسی خۆشەویستی نێوان دوو پیاو دەکەن، زۆر باو بوون و بە شێوەیەکی بەرفراوان خوێنەریان هەبوو.

لە هونەری وێنەکێشانیشدا، زۆرجار وێنەی کوڕانی جوان دەکێشران کە جوانییان لە جوانی کچان زیاتر بەرجەستە دەکرا. ئەمە بەتایبەتی لە وێنەکێشانی دەرباری و مینیاتۆرەکاندا بەرچاو بوو.

سیستەمی پەروەردە

د. عەبدولکەریم ڕەفیق لە کتێبی "الحیاة الاجتماعیة في الدولة العثمانیة" دەنووسێت:

"لە مەدرەسەکاندا، بەتایبەتی لەو شوێنانەی کە قوتابییەکان شەو و ڕۆژ لەوێ دەمانەوە، پەیوەندی نێربازی باو بوو. لە ساڵی ١٥٨٠دا، لە یەکێک لە مەدرەسە ناودارەکانی ئیستەنبوڵ، لێکۆڵینەوەیەک ئەنجام درا و دەرکەوت کە لە کۆی ٢٠٠ قوتابی، نزیکەی ٦٠ کەسیان بە شێوەیەکی بەردەوام لە پەیوەندی نێربازیدا بوون."

ئەم دیاردەیە تەنها لە مەدرەسەکاندا سنووردار نەبوو، بەڵکو لە سیستەمی "ئەندەروون"یشدا، کە تایبەت بوو بە پەروەردەکردنی کوڕانی گەنج بۆ خزمەتی دەربار، نێربازی بە شێوەیەکی بەرچاو بڵاو بووبووەوە.

کاردانەوەی کۆمەڵگا

سەرەڕای بڵاوبوونەوەی نێربازی، بەشێکی زۆر لە کۆمەڵگا دژی ئەم دیاردەیە بوون. مێژوونووس مصطفی نعیما لە کتێبی "تاریخ نعیما"دا باس لە ڕووداوێک دەکات کە لە ساڵی ١٦٣٠ لە ئیستەنبوڵ ڕوویداوە:

"کاتێک خەڵک زانییان کە یەکێک لە قازییەکانی شار پەیوەندی سێکسی لەگەڵ کوڕێکی گەنجدا هەیە، کۆمەڵێک خەڵک هێرشیان کردە سەر ماڵەکەی و ویستیان بیکوژن. تەنها دەستێوەردانی یەنیچەرییەکان توانی ژیانی قازییەکە ڕزگار بکات."

ئەم نموونانە پیشان دەدەن کە نێربازی لە هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگای عوسمانیدا بڵاو بووبووەوە، لە دەروێشەوە تا بازرگان و کاربەدەستان. هەروەها پیشانی دەدەن کە سەرەڕای بڵاوبوونەوەی، بەشێکی زۆر لە کۆمەڵگا دژی ئەم دیاردەیە بوون و هەوڵی بەرەنگاربوونەوەیان دەدا. ئەمەش ئەو دۆخە ئاڵۆزەی نێربازی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا ڕوون دەکاتەوە، کە تێیدا پەسەندکردن و ڕەتکردنەوە پێکەوە هەبوون.

ئەنجامگیری

بە کۆی گشتی، دەتوانین بڵێین کە نێربازی و هاوڕەگەزبازی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، سەرەڕای قەدەغەکردنی فەرمی، بە شێوەیەکی بەرفراوان بڵاو بووبووەوە، بەتایبەتی لە ناو سوپا، دەربار، و چینی دەسەڵاتداردا. ئەمە بووە بەشێک لە کولتووری کۆمەڵایەتی و سەربازی، هەرچەندە هەمیشە جێگەی مشتومڕ و ناکۆکی بووە.

سەبارەت بە ڕێژەی گشتی نێربازی، هەرچەندە ئامارێکی دەقیق لەبەردەستدا نییە، بەڵام لە کۆی ئەم زانیارییانەوە دەتوانین بڵێین:

- لە ناو چینی دەسەڵاتدار و سەربازیدا، ڕێژەکە لە نێوان ٣٠٪ بۆ ٥٠٪ بووە.

- لە ناو خەڵکی ئاساییدا، بەتایبەتی لە شارە گەورەکاندا، ڕێژەکە کەمتر بووە بەڵام هێشتا بەرچاو بووە، لەوانەیە لە نێوان ١٠٪ بۆ ٢٠٪ بووبێت.

- لە ناوچە گوندنشینەکاندا، ڕێژەکە کەمتر بووە، بەڵام هێشتا وەک دیاردەیەک هەبووە.

ئەم دیاردەیە کاریگەری قووڵی لەسەر کۆمەڵگا، سیاسەت، کولتوور و تەنانەت پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەبووە. هەرچەندە لە سەردەمی چاکسازییەکانی تەنزیمات و دواتر لە سەردەمی کۆماری تورکیادا هەوڵ درا بۆ کەمکردنەوە و نەهێشتنی ئەم دیاردەیە، بەڵام کاریگەرییەکانی تا ئێستاش لە کولتوور و کۆمەڵگای تورکیادا بەرچاوە